$\grad:=\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}$ より 勾配: $\grad{f}=\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}f$ , $f$
の値が大きくなる方向に向くベクトル. 発散: $\div{\vb*{A}}=\partial _ {i}A _ {i}$ ,湧き出しに相当. 回転: $\curl{\vb*{A}}=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}A _ {k}$
,渦に相当し $\curl{\vb*{A}}=\vb*{0}$ を渦なしという. ラプラシアン: $\laplacian=\partial _ {i}\partial _ {i}$ $$\grad{r}=\vb*{e} _ {i}\partial _
{i}\sqrt{x^{2}+y^{2}+z^{2}}=\vb*{e} _ {i}\frac{2r _
{i}}{2r}=\vu*{r}$$ $$\div{\vb*{r}}=\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}\cdot\vb*{r} _
{j}\vb*{e} _ {j}=\delta _ {ij}\vb*{e} _ {i}\cdot\vb*{e} _
{j}=\delta _ {ij}\delta _ {ij}=3$$ $$\curl{\vb*{r}}=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}r _
{k}=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\delta _ {jk}=0$$ $$\laplacian{r}=\partial _ {i}\partial _ {i}r=\partial _ {i}\frac{r _
{i}}{r}=\frac{\delta _ {ii}}{r}-\frac{2r _ {i}r _
{i}}{2r^{3}}=\frac{2}{r}$$ $$\div(f\vb*{A})=\partial _ {i}fA _ {i}=(\partial _ {i}f)A _
{i}+f(\partial _ {i}A _
{i})=(\grad{f})\cdot\vb*{A}+f(\div{\vb*{A}})$$
$$\curl(f\vb*{A})=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}fA _
{k}=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}(\partial _ {j}f)A _
{k}+f\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}A _
{k}=(\grad{f})\cross\vb*{A}+f\curl{\vb*{A}}$$
$$\curl(\grad{f})=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _
{j}\partial _ {k}f=\vb*{0}\quad(\because\text{Symmetry for the
exchange of j and k})$$
$$\div(\curl{\vb*{A}})=\partial _ {i}\varepsilon _ {ijk}\partial _
{j}A _ {k}=\vb*{0}\quad(\because\text{Symmetry for the exchange of i
and j})$$
$$\div(\vb*{A}\cross\vb*{B})=\partial _ {i}\varepsilon _ {ijk}A _
{j}B _ {k}=\varepsilon _ {ijk}(\partial _ {i}A _ {j})B _ {k}+A _
{j}\varepsilon _ {ijk}(\partial _ {i}B _
{k})=(\curl{\vb*{A}})\cdot\vb*{B}-\vb*{A}\cdot(\curl{\vb*{B}})$$
$$\begin{aligned}
\curl(\curl{\vb*{A}}) & =\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial
_ {j}\varepsilon _ {klm}\partial _ {l}A _ {m}=(\delta _ {il}\delta _
{jm}-\delta _ {im}\delta _ {jl})\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}\partial _
{l}A _ {m} \\ & =\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}\partial _ {j}A _
{j}-\partial _ {j}\partial _ {j}A _ {i}\vb*{e} _
{i}=\grad(\div{\vb*{A}})-\laplacian\vb*{A}
\end{aligned}$$ $x=r\cos{\theta}$,$y=r\sin{\theta}$ を満たす $(r,\theta)$
の座標である.よって $r$,$\theta$ が増す方向は
$$\pdv{\vb*{r}}{r}=\mqty(\cos{\theta} \\
\sin{\theta})\qc\pdv{\vb*{r}}{\theta}=\mqty(-r\sin{\theta} \\
r\cos{\theta})\quad\therefore\vb*{e} _ {r}=\mqty(\cos{\theta} \\
\sin{\theta})\qc\vb*{e} _ {\theta}=\mqty(-\sin{\theta} \\
\cos{\theta})$$ $(r,\theta,z)$ の座標で,基底ベクトルは
$\vb*{e} _ {r}$,$\vb*{e} _ {\theta}$,$\vb*{e} _ {z}$
である.長さの次元をもつ
$\dd{\vb*{r}}=\dd{r}\vb*{e} _ {r}+r\dd{\theta}\vb*{e} _
{\theta}+\dd{z}\vb*{e} _ {z}$
に対して
$\dd{\vb*{r}}\cdot\grad{f}=\dd{f}\qty(:=\pdv{f}{r}\dd{r}+\pdv{f}{\theta}\dd{\theta}+\pdv{f}{z}\dd{z})$
であるから
$$\grad=\vb*{e} _ {r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\theta}\frac{\partial
_ {\theta}}{r}+\vb*{e} _ {z}\partial _ {z}$$
基底ベクトルへの作用を考慮して(基底以外への作用は基底の直交性で消える)
$$\begin{aligned}
\laplacian & =\partial _ {r}^{2}+\vb*{e} _
{\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _ {r}\partial _
{r}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _
{\theta}\frac{\partial _ {\theta}}{r}+\partial _ {z}^{2} \\ &
=\partial _ {r}^{2}+\frac{\partial _ {r}}{r}+\vb*{e} _
{\theta}\cdot\frac{-\vb*{e} _ {r}}{r}\frac{\partial _
{\theta}}{r}+\frac{\partial _ {\theta}^{2}}{r^{2}}+\partial _ {z}^{2}
\\ & =\frac{\partial _ {r}}{r}(r\partial _ {r})+\frac{\partial _
{\theta}^{2}}{r^{2}}+\partial _ {z}^{2}
\end{aligned}$$ $x=r\sin{\theta}\cos{\phi}$,$y=r\sin{\theta}\sin{\phi}$,$z=r\cos{\theta}$
を満たす $(r,\theta,\phi)$ の座標で,基底は
$$\vb*{e} _ {r}=\mqty(\sin{\theta}\cos{\phi} \\
\sin{\theta}\sin{\phi} \\ \cos{\theta})\qc\vb*{e} _
{\theta}=\mqty(\cos{\theta}\cos{\phi} \\ \cos{\theta}\sin{\phi} \\
-\sin{\theta})\qc\vb*{e} _ {\phi}=\mqty(-\sin{\phi} \\ \cos{\phi}
\\ 0)$$
$\dd{\vb*{r}}=\dd{r}\vb*{e} _ {r}+r\dd{\theta}\vb*{e} _
{\theta}+r\sin{\theta}\dd{\phi}\vb*{e} _ {\phi}$
に対し $\dd{\vb*{r}}\cdot\grad{f}=\dd{f}$ であるから
$$\grad=\vb*{e} _ {r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\theta}\frac{\partial
_ {\theta}}{r}+\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _
{\phi}}{r\sin{\theta}}$$
$$\begin{aligned}
\laplacian & =\partial _ {r}^{2}+\vb*{e} _
{\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _ {r}\partial _
{r}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _
{\theta}\frac{\partial _ {\theta}}{r} \\ & \quad+\vb*{e} _
{\phi}\cdot\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _
{r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\partial _
{\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _
{\phi}}{r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\partial _
{\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _
{\phi}}{r\sin{\theta}} \\ & =\partial _ {r}^{2}+\vb*{e} _
{\theta}\cdot\frac{\vb*{e} _ {\theta}}{r}\partial _ {r}+\vb*{e} _
{\theta}\cdot\frac{-\vb*{e} _ {r}}{r}\frac{\partial _
{\theta}}{r}+\frac{\partial _ {\theta}^{2}}{r^{2}} \\ &
\quad+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\vb*{e} _ {\phi}}{r}\partial _
{r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\vb*{e} _
{\phi}}{r\tan{\theta}}\frac{\partial _ {\theta}}{r}+\vb*{e} _
{\phi}\cdot\smqty(-\cos{\phi} \\ -\sin{\phi} \\ 0)\frac{\partial _
{\phi}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}}+\frac{\partial _
{\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}} \\ & =\partial _
{r}^{2}+2\frac{\partial _ {r}}{r}+\frac{\partial _
{\theta}^{2}}{r^{2}}+\frac{\partial _
{\theta}}{r^{2}\tan{\theta}}+\frac{\partial _
{\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}} \\ & =\frac{\partial _
{r}}{r^{2}}(r^{2}\partial _ {r})+\frac{\partial _
{\theta}}{r^{2}\sin{\theta}}(\sin{\theta}\partial _
{\theta})+\frac{\partial _ {\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}}
\end{aligned}$$ 点 $(x,y,z)$ を頂点とし各面が $x$,$y$,$z$ 軸に垂直な微小直方体
$\dd{x}\dd{y}\dd{z}$ において $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}$ を計算する.
$x$ 軸に垂直な面に対して計算すると $$\begin{aligned}
& \vb*{A}(x+\dd{x},y,z)\cdot\dd{y}\dd{z}\vb*{e} _
{x}+\vb*{A}(x,y,z)\cdot\dd{y}\dd{z}(-\vb*{e} _ {x}) \\ & =\frac{A
_ {x}(x+\dd{x},y,z)-A _ {x}(x,y,z)}{\dd{x}}\dd{x}\dd{y}\dd{z}=\pdv{A _
{x}}{x}\dd{V}
\end{aligned}$$ $y$ 軸, $z$ 軸に垂直な面に対しても同様だから
$\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}=\div{\vb*{A}}\dd{V}$
.隣接する直方体においては,同じ面に対しての $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}$
は $\dd{\vb*{S}}$ の符号が逆でキャンセルされるため,任意の領域 $V$
を微小直方体に分割して和をとると最終的に残るのは外側の面での
$\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}$ の積分になって
$$\int _ {S}\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}=\int _ {V}\div{\vb*{A}}\dd{V}$$ 点 $(x,y)$ を頂点とし各辺が $x$,$y$ 軸に垂直な微小長方形 $\dd{x}\dd{y}$
において $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}$ を計算する. $x$
軸に垂直な辺に対して計算すると
$$\vb*{A}(x+\dd{x},y)\cdot\dd{y}\vb*{e} _
{y}+\vb*{A}(x,y)\cdot\dd{y}(-\vb*{e} _ {y})=\frac{A _
{y}(x+\dd{x},y)-A _ {y}(x,y)}{\dd{x}}\dd{x}\dd{y}=\pdv{A _
{y}}{x}\dd{S}$$
$y$ 軸に垂直な辺に対しては
$$\vb*{A}(x,y+\dd{y})\cdot\dd{y}(-\vb*{e} _
{x})+\vb*{A}(x,y)\cdot\dd{y}\vb*{e} _ {x}=\frac{-A _
{x}(x,y+\dd{y})+A _ {x}(x,y)}{\dd{y}}\dd{x}\dd{y}=-\pdv{A _
{x}}{y}\dd{S}$$
であり, $xy$ 平面から任意の平面に拡張すると
$\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}=(\curl{\vb*{A}})\cdot\dd{\vb*{S}}$
と書ける.隣接する長方形においては,同じ辺に対しての
$\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}$ は $\dd{\vb*{r}}$
の符号が逆でキャンセルされるため,任意の曲面 $S$
を微小長方形に分割して和をとると最終的に残るのは外側の経路での
$\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}$ の積分になって
$$\oint _ {C}\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}=\int _
{S}\curl{\vb*{A}}\cdot\dd{\vb*{S}}$$Simple Description
ナブラの作用
位置ベクトルでの例
勾配
発散
回転
ラプラシアン
チェーンルール
座標系とナブラ
2次元極座標
円筒座標
極座標
ガウスの定理
ストークスの定理
Basic Problems
ナブラ
$\grad{E _ {x}}$
$\div{\vb*{E}}$
$\curl{\vb*{E}}$
$\laplacian{\vb*{E}}$
解答例
$\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}{E _ {0x}}\sin(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=\vb*{e} _ {i}k _ {i}E _ {0x}\cos(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=\vb*{k}E _ {0x}\cos(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)$
$\partial _ {i}E _ {i}\sin(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=k _ {i}E _ {i}\cos(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=\vb*{k}\cdot\vb*{E}\cos(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)$
$\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}E _ {0k}\sin(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=\vb*{k}\cross\vb*{E}\sin(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)$
$\partial _ {i}\partial _ {i}\vb*{E} _ {0}\sin(\vb*{k}\cdot\vb*{r}-\omega t)=-\vb*{k}^{2}\vb*{E}$
チェーンルール
解答例
$\div(f\vb*{A})=\partial _ {i}fA _ {i}=(\partial _ {i}f)A _ {i}+f(\partial _ {i}A _ {i})=(\grad{f})\cdot\vb*{A}+f(\div{\vb*{A}})$
$\curl(f\vb*{A})=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}fA _ {k}=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}(\partial _ {j}f)A _ {k}+f\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}A _ {k}=(\grad{f})\cross\vb*{A}+f\curl{\vb*{A}}$
$\curl(\grad{f})=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}\partial _ {k}f=\vb*{0}\quad(\because\text{Symmetry for the exchange of j and k})$
$\div(\curl{\vb*{A}})=\partial _ {i}\varepsilon _ {ijk}\partial _ {j}A _ {k}=\vb*{0}\quad(\because\text{Symmetry for the exchange of i and j})$
$\div(\vb*{A}\cross\vb*{B})=\partial _ {i}\varepsilon _ {ijk}A _ {j}B _ {k}=\varepsilon _ {ijk}(\partial _ {i}A _ {j})B _ {k}+A _ {j}\varepsilon _ {ijk}(\partial _ {i}B _ {k})=(\curl{\vb*{A}})\cdot\vb*{B}-\vb*{A}\cdot(\curl{\vb*{B}})$
$\curl(\curl{\vb*{A}})=\varepsilon _ {ijk}\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}\varepsilon _ {klm}\partial _ {l}A _ {m}=(\delta _ {il}\delta _ {jm}-\delta _ {im}\delta _ {jl})\vb*{e} _ {i}\partial _ {j}\partial _ {l}A _ {m}=\vb*{e} _ {i}\partial _ {i}\partial _ {j}A _ {j}-\partial _ {j}\partial _ {j}A _ {i}\vb*{e} _ {i}=\grad(\div{\vb*{A}})-\laplacian\vb*{A}$
Standard Problems
極座標のナブラ
解答例
$\dd{\vb*{r}}\cdot\grad{f}=\dd{f}$ であるから $$\grad=\vb*{e} _ {r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\theta}\frac{\partial _ {\theta}}{r}+\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}}$$ $$\begin{aligned} \laplacian & =\partial _ {r}^{2}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _ {r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{\partial _ {\theta}}{r}\vb*{e} _ {\theta}\frac{\partial _ {\theta}}{r} \\ & \quad+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _ {r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _ {\phi}}{r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}}\vb*{e} _ {\phi}\frac{\partial _ {\phi}}{r\sin{\theta}} \\ & =\partial _ {r}^{2}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{\vb*{e} _ {\theta}}{r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\theta}\cdot\frac{-\vb*{e} _ {r}}{r}\frac{\partial _ {\theta}}{r}+\frac{\partial _ {\theta}^{2}}{r^{2}} \\ & \quad+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\vb*{e} _ {\phi}}{r}\partial _ {r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\frac{\vb*{e} _ {\phi}}{r\tan{\theta}}\frac{\partial _ {\theta}}{r}+\vb*{e} _ {\phi}\cdot\smqty(-\cos{\phi} \\ -\sin{\phi} \\ 0)\frac{\partial _ {\phi}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}}+\frac{\partial _ {\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}} \\ & =\partial _ {r}^{2}+2\frac{\partial _ {r}}{r}+\frac{\partial _ {\theta}^{2}}{r^{2}}+\frac{\partial _ {\theta}}{r^{2}\tan{\theta}}+\frac{\partial _ {\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}} \\ & =\frac{\partial _ {r}}{r^{2}}(r^{2}\partial _ {r})+\frac{\partial _ {\theta}}{r^{2}\sin{\theta}}(\sin{\theta}\partial _ {\theta})+\frac{\partial _ {\phi}^{2}}{r^{2}\sin^{2}{\theta}} \end{aligned}$$
ガウスの定理
解答例
$x$ 軸に垂直な2面で $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}$ の和をとると $$\begin{aligned} & \vb*{A}\qty(x+\frac{\dd{x}}{2},y,z)\cdot\dd{y}\dd{z}\vb*{e} _ {x}+\vb*{A}\qty(x-\frac{\dd{x}}{2},y,z)\cdot\dd{y}\dd{z}(-\vb*{e} _ {x}) \\ & =\qty(A _ {x}\qty(x+\frac{\dd{x}}{2},y,z)-A _ {x}\qty(x-\frac{\dd{x}}{2},y,z) )\dd{y}\dd{z}=\pdv{A _ {x}}{x}\dd{x}\dd{y}\dd{z} \end{aligned}$$ $y$,$z$ 軸に垂直な2面でも和をとると $\div{\vb*{A}}\dd{V}$ .領域 $V$ を微小直方体に分割して,各直方体の $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{S}}$ を合わせると,内部の直方体では相殺するから, $V$ の表面 $S$ についての積分 $\int _ {S}\dd{\vb*{S}}\cdot\vb*{A}$ だから, $\int _ {S}\dd{\vb*{S}}\cdot\vb*{A}=\int _ {V}\dd{V}\div{\vb*{A}}$ .
ストークスの定理
解答例
微小長方形での $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}$ の和は $$\begin{aligned} & A _ {x}\qty(x,y-\frac{\dd{y}}{2},0)\dd{x}+A _ {y}\qty(x+\frac{\dd{x}}{2},y,0)\dd{y} \\ & -A _ {x}\qty(x,y+\frac{\dd{y}}{2},0)\dd{x}-A _ {y}\qty(x-\frac{\dd{x}}{2},y,0)\dd{y} \\ & =\qty(\pdv{A _ {y}}{x}-\pdv{A _ {x}}{y})\dd{x}\dd{y}=(\curl{\vb*{A}})\cdot\dd{S} _ {z}\vb*{e} _ {z} \end{aligned}$$ 面 $S$ を微小長方形に分割して,各面ベクトルに上と同じ座標軸の設定で $(\curl{\vb*{S}})\cdot\dd{\vb*{S}}$ と計算されることを用いると, $\int _ {S}\dd{\vb*{S}}\cdot(\curl{\vb*{S}})$ .一方で各長方形の $\vb*{A}\cdot\dd{\vb*{r}}$ を合わせると,内部の長方形では相殺するから, $\vb*{S}$ 方向に右ねじが進む向きの周の経路 $C$ についての積分 $\oint _ {C}\dd{\vb*{r}}\vb*{A}$ だから, $\oint _ {C}\dd{\vb*{r}}\cdot\vb*{A}=\int _ {S}\dd{\vb*{S}}\cdot(\curl{\vb*{A}})$ .
ポアソン方程式のグリーン関数
解答例
$\grad(\frac{1}{r})=\frac{\vb*{r}}{r^{3}}$
$\int _ {V}\dd{V}\div(\frac{\vb*{r}}{r^{3}})=\int _ {S}\dd{\vb*{S}}\cdot\frac{\vb*{r}}{r^{3}}=4\pi$
$R>0$ に対し常に $\int _ {V}\dd{V}\div(\frac{\vb*{r}}{r^{3}})=4\pi$ より $\div(\frac{\vb*{r}}{r^{3}})=4\pi\delta(\vb*{r}-\vb*{0})$ .したがって $\delta(\vb*{r}-\vb*{r}')=\div(\frac{\vb*{r}}{4\pi\abs{\vb*{r}-\vb*{r}'}^{3}})=\div\grad(\frac{1}{4\pi\abs{\vb*{r}-\vb*{r}'}})=\laplacian G(\vb*{r},\vb*{r}')$ .
$\phi(\vb*{r})=-\int _ {V}\dd{V'}\frac{\rho(\vb*{r}')}{\varepsilon _ {0}}G(\vb*{r},\vb*{r}')$ を代入すれば, $\laplacian$ を掛けたとき $\vb*{r}'$ からの $\rho(\vb*{r}')$ の寄与をデルタ関数によって遮断し,ポアソン方程式を満たすことが分かる.電位 $\phi(\vb*{r})=\int _ {V}\frac{\rho(\vb*{r}')\dd{V'}}{4\pi\varepsilon _ {0}\abs{\vb*{r}-\vb*{r}'}}$ は全空間の電荷の寄与を受ける.