大学物理

様々なトピックをひとつひとつ数式で

7.1.5.1 ディラック方程式

Simple Description

方程式の変遷

シュレディンガー方程式

古典的な力学的エネルギーの式 $E=\frac{\vb*{p}^{2}}{2m}+V(\vb*{x})$ を演算子と波動関数に置き換えて,シュレディンガー方程式が得られる. $$\qty(-\frac{\hbar^{2}}{2m}\laplacian+V(\vb*{x}) )\psi(\vb*{x})=E\psi(\vb*{x})$$

クライン・ゴルドン方程式

相対論に対応させるため,相対論的エネルギーの式 $E=\sqrt{(\vb*{p}c)^{2}+(mc^{2})^{2}}$ の2乗を演算子と波動関数に置き換えると,クライン・ゴルドン方程式が得られる. $$\qty(\frac{1}{c^{2}}\pdv[2]{t}-\pdv[2]{x})\psi=\frac{m^{2}c^{2}}{\hbar^{2}}\psi$$

ディラック方程式へ

クライン・ゴルドン方程式は負の確率が出るという望ましくない性質があったため,根号を適当な行列により $E=\vb*{\alpha}\cdot\vb*{p}c+\beta mc^{2}$ と展開できるとすると,ディラック方程式が得られる. $$i\hbar\pdv{t}\psi=-i\hbar c\vb*{\alpha}\cdot\grad{\psi}+\beta mc^{2}\psi\quad\therefore\qty(i\hbar c\gamma^{\mu}\partial _ {\mu}-mc^{2}\beta^{2})\psi=0$$ ただし $\partial _ {\mu}=\mqty(\pdv{(ct)} & \grad{})$ .ここでガンマ行列 $\gamma^{\mu}=\mqty(\beta & \beta\alpha^{i})$ を導入した. $\beta^{2}=I$ にとり,自然単位系により $c=\hbar=1$ とすると $i\gamma^{\mu}\partial _ {\mu}\psi=m\psi$ .

ガンマ行列

クライン・ゴルドン方程式との整合性

ディラック方程式の両辺に $i\gamma _ {\nu}\partial^{\nu}$ を作用させ,右辺を再びディラック方程式で変形すると, $-\gamma _ {\nu}\gamma^{\mu}\partial^{\nu}\partial _ {\mu}\psi=m^{2}(\gamma^{0})^{4}\psi$ .ここで $\gamma _ {\nu}\gamma^{\mu}=\delta _ {\nu}^{\mu}$ であればクライン・ゴルドン方程式に一致する.逆行列の関係 $g _ {\nu\rho}g^{\rho\mu}=\delta _ {\nu}^{\mu}$ を用いると,条件式は $g _ {\nu\rho}\gamma^{\rho}\gamma^{\mu}=g _ {\nu\rho}g^{\rho\mu}$ となり, $\gamma^{\rho}\gamma^{\mu}=g^{\rho\mu}$ を得る.メトリックの対称性 $g^{\rho\mu}=g^{\mu\rho}$ より $\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}}=2g^{\mu\nu}$ である.

クリフォード代数

$\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}}=2g^{\mu\nu}$ はクリフォード代数といい,ディラック・パウリ表現とカイラル表現(ワイル表現)がある.パウリ行列 $\sigma^{\mu}=\mqty(I & \vb*{\sigma})$ に対し, $\overline{\sigma}^{\mu}=\mqty(I & -\vb*{\sigma})$ として,カイラル表現は $\gamma^{\mu}=\smqty( & \sigma^{\mu} \\ \overline{\sigma}^{\mu})$ ,ディラック・パウリ表現は $\gamma^{0}=\smqty(I \\ & -I)$ としたものである.

よく使う量

$\gamma^{5}:=i\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}$ とファインマンのスラッシュ記法 $a\!\!\!/=\gamma _ {\mu}a^{\mu}$ を使うと便利である.また,ディラックスピノル $\psi$ の随伴は $\overline{\psi}=\psi^{\dagger}\gamma^{0}$ であり, $\overline{\psi}\psi$ や $\overline{\psi}\gamma^{\mu}\partial _ {\mu}\psi$ はスカラー, $\overline{\psi}\gamma^{5}\psi$ はパリティ変換で符号が逆転する擬スカラー, $\overline{\psi}\gamma^{\mu}\psi$ は反変ベクトルとなる.スカラー $m$ を用いればローレンツ不変なラグランジアン $\mathscr{L}=i\overline{\psi}\gamma^{\mu}\partial _ {\mu}\psi-m\overline{\psi}\psi$ を構成できる.

Basic Problems

ファインマンのスラッシュ記法

問題 $p\!\!\!/$ のディラック表現とカイラル表現をそれぞれ書き下せ.

解答例

ディラック表現とカイラル表現はそれぞれ $$\mqty(\frac{E}{c} & -\vb*{\sigma}\cdot\vb*{p} \\ \vb*{\sigma}\cdot\vb*{p} & E)\qc\mqty( & \sigma^{\mu}p _ {\mu} \\ \overline{\sigma}^{\mu}p _ {\mu})=\mqty( & E/c-\vb*{\sigma}\cdot\vb*{p} \\ E/c+\vb*{\sigma}\cdot\vb*{p})$$

Standard Problems

ガンマ行列の性質

問題 以下を示せ.

  1. $\gamma _ {\mu}\gamma^{\mu}=4$

  2. $\gamma _ {\mu}a\!\!\!/\gamma^{\mu}=-2a\!\!\!/$

  3. $\gamma _ {\mu}a\!\!\!/b\!\!\!/\gamma^{\mu}=4a\cdot b$

  4. $\gamma _ {\mu}a\!\!\!/b\!\!\!/c\!\!\!/\gamma^{\mu}=-2c\!\!\!/b\!\!\!/a\!\!\!/$

  5. $\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{5}}=0$

  6. $\gamma$ 行列奇数個の積のトレースは0である.

  7. $\Tr[1]=4$

  8. $\Tr[a\!\!\!/b\!\!\!/]=4a\cdot b$

  9. $\Tr[a\!\!\!/b\!\!\!/c\!\!\!/d\!\!\!/]=4\qty[(a\cdot b)(c\cdot d)-(a\cdot c)(b\cdot d)+(a\cdot d)(b\cdot c)]$

  10. $\Tr[\gamma^{5}]=0$

  11. $\Tr[\gamma^{5}a\!\!\!/b\!\!\!/]=0$

  12. $\Tr[\gamma^{5}a\!\!\!/b\!\!\!/c\!\!\!/d\!\!\!/]=4i\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}a^{\mu}b^{\nu}c^{\rho}d^{\sigma}$

    但し $\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}$ は $(\mu,\nu,\rho,\sigma)$ が $(0,1,2,3)$ の偶置換なら1,奇置換なら $-1$ ,重複があれば0をとる.順序の保存は成り立たない( $\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}=-\varepsilon _ {\sigma\mu\nu\rho}=\varepsilon _ {\rho\sigma\mu\nu}=-\varepsilon _ {\nu\rho\sigma\mu}$ ).

解答例

$$\Tr[A+B]=\Tr[A]+\Tr[B]\qc\Tr[\alpha A]=\alpha\Tr[A]\qc\Tr[AB]=\Tr[BA]$$ ( $\Tr[ABC]=\Tr[ACB]$ ではないことに注意)を使うと次により示せる.

  1. $\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma _ {\mu}}=\acomm{\gamma^{\mu}}{g _ {\mu\nu}\gamma^{\mu}}=2\delta _ {\mu}^{\mu}=8$

  2. $\gamma _ {\mu}\gamma _ {\alpha}a^{\alpha}\gamma^{\mu}=a^{\alpha}(2g _ {\mu\alpha}-\gamma _ {\alpha}\gamma _ {\mu})\gamma^{\mu}=a^{\alpha}(2\gamma _ {\alpha}-4\gamma _ {\alpha})=-2\gamma _ {\alpha}a^{\alpha}$

  3. $\gamma _ {\mu}\gamma _ {\alpha}\gamma _ {\beta}\gamma^{\mu}=2g _ {\mu\alpha}\gamma _ {\beta}\gamma^{\mu}-\gamma _ {\alpha}\gamma _ {\mu}\gamma _ {\beta}\gamma^{\mu}=2\gamma _ {\beta}\gamma _ {\alpha}-\gamma _ {\alpha}(-2\gamma _ {\beta})=4g _ {\alpha\beta}$

  4. $\gamma _ {\mu}\gamma _ {\alpha}\gamma _ {\beta}\gamma _ {\gamma}\gamma^{\mu}=2\gamma _ {\beta}\gamma _ {\gamma}\gamma _ {\alpha}-\gamma _ {\alpha}\gamma _ {\mu}\gamma _ {\beta}\gamma _ {\gamma}\gamma^{\mu}=2(2g _ {\beta\gamma}-\gamma _ {\gamma}\gamma _ {\beta})\gamma _ {\alpha}-4g _ {\beta\gamma}\gamma _ {\alpha}=-\gamma _ {\gamma}\gamma _ {\beta}\gamma _ {\alpha}$

  5. $\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}}=2g^{\mu\nu}$ より $\mu\neq\nu$ で $\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}=-\gamma^{\nu}\gamma^{\mu}$,$\gamma^{\mu}\gamma^{\mu}=g^{\mu\mu}$ であるから$$\begin{aligned} \acomm{\gamma^{0}}{\gamma^{5}} & =i\qty(\gamma^{0}\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}\gamma^{0}) \\ & =i\qty(\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}(-\gamma^{0}\gamma^{3}) ) \\ &=i\qty(\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}(\gamma^{0}\gamma^{2})\gamma^{3}) \\ & =i\qty[\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}(-\gamma^{0}\gamma^{1})\gamma^{2}\gamma^{3}] \\ & =i\qty(\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}-\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3})=0 \end{aligned}$$ 同様にして $$\begin{aligned} \acomm{\gamma^{1}}{\gamma^{5}} & =i\qty(\gamma^{1}\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}\gamma^{1})=i\qty(\gamma^{0}\gamma^{2}\gamma^{3}-\gamma^{0}\gamma^{2}\gamma^{3})=0 \\ \acomm{\gamma^{2}}{\gamma^{5}} & =i\qty(\gamma^{2}\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}\gamma^{2})=i\qty(-\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{3})=0 \\ \acomm{\gamma^{3}}{\gamma^{5}} & =i\qty(\gamma^{3}\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}+\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}\gamma^{3}\gamma^{3})=i\qty(\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2}-\gamma^{0}\gamma^{1}\gamma^{2})=0 \end{aligned}$$

  6. $\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{5}}=0$ と $(\gamma^{5})^{2}=\gamma _ {5}(i\gamma _ {3}\gamma _ {2}\gamma _ {1}\gamma _ {0})=1$ より $$\begin{aligned} \Tr[\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}] & =\Tr[\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}\gamma^{5}\gamma^{5}]=\Tr[\gamma^{5}\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}\gamma^{5}] \\ & =(-1)^{2m+1}\Tr[\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}\gamma^{5}\gamma^{5}] \\ & =-\Tr[\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}]\quad(\therefore\Tr[\gamma^{n _ {1}}\cdots\gamma^{n _ {2m+1}}]=0) \end{aligned}$$

  7. $\gamma$ 行列は $4\times4$ 行列なので $\Tr[\smqty(\dmat{1,1,1,1})]=4$

  8. $\Tr[\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]=\frac{\Tr[\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]+\Tr[\gamma^{\nu}\gamma^{\mu}]}{2}=\frac{\Tr[\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}}]}{2}=4g^{\mu\nu}$

  9. $$\begin{aligned} \Tr[\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}\gamma^{\rho}\gamma^{\sigma}] & =\frac{1}{2}\Tr[\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}\gamma^{\rho}\gamma^{\sigma}}] \\ & =\frac{1}{2}\Tr[\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\nu}}\gamma^{\rho}\gamma^{\sigma}-\gamma^{\nu}\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\rho}}\gamma^{\sigma}+\gamma^{\nu}\gamma^{\rho}\acomm{\gamma^{\mu}}{\gamma^{\sigma}}] \\ & =g^{\mu\nu}\Tr[\gamma^{\rho}\gamma^{\sigma}]-g^{\mu\rho}\Tr[\gamma^{\nu}\gamma^{\sigma}]+g^{\mu\sigma}\Tr[\gamma^{\nu}\gamma^{\rho}] \\ & =4(g^{\mu\nu}g^{\rho\sigma}-g^{\mu\rho}g^{\nu\sigma}+g^{\mu\sigma}g^{\nu\rho}) \end{aligned}$$

  10. $$\Tr[\gamma^{5}(\gamma^{0})^{2}]=\Tr[\gamma^{0}\gamma^{5}\gamma^{0}]=-\Tr[\gamma^{5}(\gamma^{0})^{2}]$$

  11. $\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]$ は $\mu=\nu$ なら0になることは自明. $\mu\neq\nu$ のときは $\rho\notin\qty{\mu,\nu}$ として $$\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}(\gamma^{\rho})^{-1}\gamma^{\rho}]=\Tr[\gamma^{\rho}\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}(\gamma^{\rho})^{-1}]=-\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]$$ $$\therefore\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]=0$$

  12. $\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}\gamma^{\rho}\gamma^{\sigma}]$ は添え字に重複があれば $\Tr[\gamma^{5}\gamma^{\mu}\gamma^{\nu}]=0$ ,重複がなければ完全反対称だから $$\Tr[\gamma^{5}\gamma _ {\mu}\gamma _ {\nu}\gamma _ {\rho}\gamma _ {\sigma}]=\Tr[\gamma^{5}\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}\gamma _ {0}\gamma _ {1}\gamma _ {2}\gamma _ {3}]=-i\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}\Tr[(\gamma^{5})^{2}]=-4i\varepsilon _ {\mu\nu\rho\sigma}$$